Дар пасзаминаи буҳрони Русияву Украина, соири манотиқи мушкилсоз дар сиёсати ҷаҳонӣ ақиб рафтанд, аз ҷумла Африқои Шимолӣ, ки шомили Марокаш, Алҷазоир, Тунис, Либия, Миср, Судон ва ба таври расмӣ Африқои Ғарбӣ мешавад. Дар он ҷо равандҳое, ки бар амнияти байналмилалӣ ва иқтисоди ҷаҳонӣ таъсири манфӣ мегузоранд, хатм нашудаанд.
Нависандагон: Николай ПЛОТНИКОВ, раиси Маркази иттилооти илмӣ ва таҳлилии Пажӯҳишгоҳи шарқшиносии Академияи улуми Русия, доктори улуми сиёсӣ, Кристофер ТОРНТОН, мудири барномаи созмони байналмилалии ғайридавлатии “Маркази гуфтугӯи башардӯстона” (Швейтсария)
Африқои Шимолӣ аз назари манобеъи табиӣ ғанӣ аст. Таваҷҷуҳ ба ин нукта кофист, ки Алҷазоир ва Либия дорои захоири қобили таваҷҷуҳе аз нафту гази табиӣ ҳастанд, ки яке аз ҳидрокарбонҳои серхаридор дар бозори ҷаҳонии имрӯз аст. Марокаш дорои ҳамон манбаъи стратегӣ аст, ки амнияти ғизоӣ дар сайёра ба он бастагӣ дорад. Сухан дар бораи фосфатҳои зарур барои тавлиди поруҳои кишоварзӣ меравад. Тунис низ дар ҳаҷми камтаре захоири фосфат дорад.
Миср яке аз шарёнҳои ҳамлу нақли аслии ҷаҳон - канали Суизро контрол мекунад. Нафт (ҳудуди як миллион бушка нафт ва фаровардаҳои нафтӣ дар рӯз) ва соири колоҳоро аз Ховари Миёна ба Аврупо мерасонад. Ин канал 12 дарсад аз кулли тиҷорати ҷаҳонӣ ва то 10 дарсад аз арзаи ҷаҳонии нафтро ба худ ихтисос медиҳад.
Тақрибан ҳама кишварҳои минтақа мушкилоти дохилии сиёсӣ, иқтисодӣ ва амниятии қобили таваҷҷуҳеро таҷриба мекунанд. Ҳамагирии COVID-19 вазъиятро ташдид кардааст. Аввал аз ҳама, дар ҳавзаи иҷтимоӣ-иқтисодӣ. Ҳеҷ иттиҳоде байни кишварҳои минтақа вуҷуд надорад, ки нерӯҳои хориҷӣ аз он барои дастёбӣ ба манофеъи худхоҳонаи худ истифода мекунанд ва ин вазъ боиси эҷоди рақобати носолим байни кишварҳои минтақа шудааст.
САҲРОИ ҶАНҶОЛӢ
Дар Марокаш, вазъияти сиёсии дохилӣ ба таври куллӣ босубот аст. Шоҳ Муҳаммади Шашум дар ҷомеа аз обрӯву иқтидор бархӯрдор аст ва ҳукумат усулан вазоифи худро анҷом медиҳад. Алоқа ба захоири фосфати Марокаш, ки 70 дарсади захоири фосфати ҷаҳон (ҳудуд 50 миллиард тон) аст, ба далели афзоиши шадиди таҳдиди гуруснагӣ дар ҷаҳон ва афзоиши сареъи таварруми ҷаҳонии ғизо дар ҳоли болоравист. Дар ин росто нақши Работ дар низоми ғизои байналмилалӣ афзоиш хоҳад ёфт.
Бо ин ҳол, ин кишвар ба мушкилоти ҷиддии иҷтимоӣ-иқтисодӣ мувоҷеҳ аст. Равандҳои манфӣ бар бахши энержӣ ва ғизо таъсир гузоштааст. Ин подшоҳиро сатҳи болое аз таваррум, коҳиши рушди тавлиди нохолиси дохилӣ (ТНД-ВВП) ва фасод ҳамроҳ аст. Теъдоди қобили таваҷҷуҳе аз сокинон зери хатти фақр зиндагӣ мекунанд, сатҳи бекорӣ, бавежа дар миёни ҷавонон, болост (дар поёни соли 2022 ба 31.7% афзоиш ёфт, агарчи дар сол 2021 дар сатҳи 31% буд). Як севуми ҷамъият наметавонанд бихонанд ва бинависанд. Мушкилоти мавҷуд дар ин кишвар ҷавононро ба муҳоҷирати ғайриқонунӣ ба Аврупо савқ медиҳад.
Алҷазоир дар соли 2019 бо як давраи бесобиқаи эътирозоти мардумӣ рӯбарӯ шуд, ки Абдулазиз Бутафлиқа, раисҷумҳури ин кишвар эълом кард қасд дорад барои панҷумин давра номзад шавад, алорағми ин ки вазъияти номуносиби саломатӣ ӯро аз хидмати комил ба унвони раиси давлат боз медошт. Эътирозот мунҷар ба барканории Бутафлиқа аз қудрат ва зиндонӣ шудани бисёре аз раҳбарони сиёсӣ ва низомии Алҷазоир шуд. Пас аз интихоби Абдулмаҷид Табун ба унвони раисҷумҳур дар декабри 2019, вазъият то ҳудуде беҳбуд ёфтааст.
Бар асоси гузориши Бонки Ҷаҳонӣ, дар соли 2022, иқтисоди Алҷазоир ба лутфи бозгашти тавлиди нафт ба сатҳи қабл аз ҳамагирӣ, эҳёи бахши хадамот ва фаъолиятҳои кишоварзии фаъол шурӯъ ба беҳбуд кард. Интизор меравад, ки беҳбуд то соли 2023 идома ёбад. Аз назари рушди иқтисодӣ, Алҷазоир аз ҳама кишварҳои минтақа ба истиснои Миср пешӣ гирифт. Дар айни ҳол, таваррум дар кишвар дар сатҳи болое боқӣ мемонад - 9.4%. Дар дараҷаи аввал ба далели афзоиши қимати маводи ғизоӣ, ки 13.6 дарсад рушд кард.
Вазъият ба далели таниши мудовим байни Марокаш ва Алҷазоир барои нуфуз дар минтақаи Мағриб печида шудааст. Дар 24 августи 2021 кор ба қатъи равобити дипломатии ду кишвар кашид. То кунун барқарор нашудаанд.
Далоили гусасти равобити ду бузургтарин ва мусаллаҳтарин кишвари минтақа, бисёр мутанаввеъ ва печида аст. Аввал аз ҳама, муноқишаи тӯлонимуддат бар сари Саҳрои Ғарбӣ - як биёбони ҷанҷолии ғанӣ аз захоири фосфат, майдонҳои нафти фаросоҳилии васеъ ва манотиқи моҳигирии соҳилӣ - вуҷуд дорад.
Алҷазоир аз ҳаққи истиқлоли ин минтақа дифоъ мекунад. Дар ноябри 2020, гурӯҳи мусаллаҳи Саҳрои Ғарбӣ - Ҷабҳа Полисарио - эълом кард, ки ба оташбаси 29-сола бо Марокаш поён медиҳад ва амалиёти низомиро барои барқарории контрол бар сарзамини мавриди муноқиша аз сар мегирад.
Яке дигар аз манобеъи таниш, наздикии Исроил ва Марокаш аст. Подшоҳӣ равобити худро бо Исроил дар 22 декабри 2020 одӣ кард, дар 11 августи 2021 мизбони вазири умури хориҷаи Исроил буд, хариди густурдае аз таслиҳоти исроилиро анҷом дод, ки дар марз бо Алҷазоир ҷойгир кард ва ин ҳол боиси нигаронии ҷиддӣ барои ҳамсоя шуд.
Дар июли 2021, Умар Ҳилола, сафири Марокаш дар Созмони Милал, мавзӯъи ҳаққи таъйини сарнавишт барои минтақаи Алҷазоири Кобилиро ба унвони иқдоме талофӣ (қасос)-ҷуёна барои мавзеъи Алҷазоир дар қиболи Саҳрои Ғарбӣ матраҳ кард. Дар декабри 2021, замоне, ки Ҷоми арабии ФИФА баргузор шуд, ҳаводорони футболи Алҷазоир парчами Фаластинро дар ҷараёни бозии муқобили Марокаш дар эътироз ба одисозии равобит байни Марокаш ва Исроил ба эҳтизоз дароварданд.
Суизанни амиқ ва беэътимодии мутақобил метавонад мунҷар ба оташсӯзии густурдатаре шавад. Ташдиди шадиди авзоъ мумкин буд пас аз кушта шудани тасодуфии се ронандаи мошинҳои боркаши Алҷазоир тавассути як паҳподи марокашӣ дар 1 ноябри 2021 дар Рӯзи миллии Алҷазоир рух диҳад. Равшан шудани равобити ин ду кишвари калидӣ бар вазъияти ҳамсоягони минтақа, ки маҷбур ба эҷоди тавозун байни онҳо ҳастанд, таъсири манфӣ мегузорад. Ҳифзи таниш на барои Алҷазоир ва на барои Марокаш муфид нест. Алҷазоир яке аз муттаҳидони аслии Русия дар минтақа аст. Дар айни ҳол, Маскав равобити хубе бо Работ дорад (подшоҳӣ яке аз бузургтарин шарикони тиҷории Русия дар Африқо аст). Русия метавонад аз ин барои ташвиқи танишзудоӣ байни ду кишвар истифода кунад. Сатҳи кунунии басиҷи низомӣ ва истиқрори таслиҳот дар имтидоди марзи Марокаш ва Алҷазоир бояд коҳиш ёбад, то оташи бузурге ба як ҷарақаи тасодуфӣ шурӯъ нашавад.
ТАШАННУҶИ ТӮЛОНИМУДДАТ
Тунис дар як буҳрони ҷиддии иқтисодӣ ва сиёсӣ қарор дорад. Вазъияти ин кишвар наздик ба фоҷиа аст. Қарзҳои Тунис тақрибан 100 дарсад аз тавлиди нохолиси дохилиро ташкил медиҳад. Бекорӣ дар сатҳи боло аст - ба таври мутавассит 18%, дар миёни занон - 25% ва ҷавонони зер 25 сол - 37%. Теъдоди фақирон ҳудуди 20 дарсади ҷамъияти ин кишварро ташкил мекунад. Низоми омӯзиши олӣ замоне мояи ифтихори кишвар буд. Акнун 280 ҳазор фориғуттаҳсили донишгоҳ наметавонанд кор пайдо кунанд.
Тунисиҳо аз шикасти нухбагони сиёсии худ дар таҳаққуқи ваъдаҳои иҷтимоӣ-иқтисодии “Инқилоби Ёс” дар соли 2011 ноумед шудаанд. Дар ҳоли ҳозир, Тунис бо камбуди фоҷиабори маҳсулоти ғизоӣ (шир, шакар, мурғ, ғалладона ва равғанҳои растанӣ), дору ва сӯхт мувоҷеҳ аст. Теъдоди каме аз мардум ваъдаҳои раисҷумҳур Қайс Саидро, ки дар октябри 2019 интихоб шуд, барои тағйири асосии вазъият дар кишвар бовар мекунанд.
Ҳар панҷум тунисӣ орзуи тарки кишварро дорад. Ин бад-он маъност, ки кишвар мумкин аст ояндае надошта бошад. Ин имкон вуҷуд дорад, ки агар мақомот барои хурӯҷи иқтисод аз буҳрон дар соли 2023 иқдомоти оҷил анҷом надиҳанд, Тунис бо нооромии иҷтимоӣ ва таҳаввулоти инқилобии дигаре рӯбарӯ шавад.
Буҳрони сиёсӣ ва амниятӣ дар Либия идома дорад. Интихоботи парлумонӣ ва президентӣ, ки барои декабри 2021 барномарезӣ шуда буд, лағв шуд. Таърихи баргузории он ҳанӯз мушаххас нашудааст. Дарвоқеъ ду давлат вуҷуд дорад - Маҷлиси намояндагон ба раёсати Фатҳӣ Башоға, вазири корҳои дохилии собиқ ва Абдулҳамид Дабайба. Қудрати дугона ва бесуботӣ тавассути гурӯҳҳои мухталиф барои тақсими ҳавзаҳои нуфуз истифода мешавад. Ин кишвар ва ҳамчунин кулли минтақа ба сатҳи болои бекорӣ дар ҳудуди 19 дарсад, бахусус, дар байни ҷавонон печидааст. Суръати таваррум ва қимати маводи ғизоӣ дар ҳоли афзоиш аст. Сатҳи фақр дар Либия аз 40 дарсад гузашт.
Либия илова бар нафту газ, манобеъи табиии дигаре низ дорад: санги оҳан, ураниум, тило. Аммо барои иктишофи захоир ва тавлиди онҳо, субот дар кишвар зарурӣ аст. Бидуни ин, сармоягузорон ба кишвар намераванд.
Дар байни тамоми кишварҳои Африқои Шимолӣ, Миср дар мавқеияти беҳтаре қарор дорад, аммо ҳатто дар он ҷо низ буҳрон дар ҳоли афзоиш аст. Асароти номатлуби ҳамагирии вируси корона мушкилоти тӯлонимуддатеро дар иқтисоди Миср ба бор овардааст - содироти ғайринафтӣ поин ва сармоягузории мустақими хориҷӣ, нисбати қарзи умумӣ ба тавлиди нохолиси дохилӣ боло, таваррум дар панҷ соли гузашта ба суръат дар ҳоли афзоиш будааст, бахши хусусии нафт сууд мекунад ва ғайра. Қурби пули миллӣ, фунти Миср дар ҳоли коҳиш аст.
Мақомоти мисрӣ аз коҳиши сатҳи бекорӣ хабар медиҳанд. Ин дар ҳолест, ки ба истилоҳ, бекории пинҳон дар кишвар вуҷуд дорад. Бар асоси баровардҳои коршиносон, беш аз 25 дарсад аст. То поёни соли 2022, ҷамъияти ин кишвар ба 108.1 миллион нафар расид, миёнгини рушди табиӣ ҳудуди 2.18% (2.3 миллион нафар) аст. Бар асоси пешбиниҳо барои соли 2023, ҷамъияти Миср 2.35 миллион нафари дигар афзоиш хоҳад ёфт.
Равандҳои манфии рӯ ба рушде дар бахши кишоварзӣ ва санъат вуҷуд дорад. Ин дар шароите иттифоқ меафтад, ки кишоварзии Миср ба манобеъи обии руди Нил вобастагӣ дорад, ки пур шудани он таҳти таъсири садди “Эҳё”-и сохташуда тавассути Эфиопия қарор дорад. Яке аз вежагиҳои муҳимме, ки гувоҳи тазъифи иқтисоди Миср аст, ҳаҷми захоири арзии байналмилалии он аст, ки 33.3 миллиард доллар баровард шудааст (андозаи онҳо дар феврали 2022 40.9 миллиард доллар буд). Коҳиши захоири тило ва арзи Миср раванди таъмини қарзҳои хориҷии ин кишвар тавассути давлатро печида мекунад. Мушкилоти зиёде дар Миср вуҷуд дорад, аммо мақомот фазои кофӣ барои манёвр доранд.
САРИ ЧАҲОРРОҲ
Ҳамин тавр, минтақаи Африқои Шимолӣ дар ҳоли таҷрибаи як давраи бесуботии тӯлонимуддат ва таниши байнидавлатӣ дар миқёсест, ки аз поёни ҷанги дохилии Алҷазоир дида нашудааст. Худ кишварҳои минтақа зоҳиран аз ҳалли мушкилоте, ки монанди гулӯлаи барфе дар ҳоли анбошта шудан аст, нотавон ҳастанд. Далели аслӣ адами тамоюл ба думболи созишҳои қобили қабули мутақобил аст.
Ғарби ҷамъӣ, ки ба далели буҳрони Украина аз ҳам фурӯ рехтааст, дар ҳоли ҳозир қодир ба кӯмак ба Африқо нест, агарчи муддаӣ аст контроли комили манобеъ ва авзоъро дар ихтиёр дорад ва иддао мекунад, ки Африқо тавассути Ғарб контрол шуда ва хоҳад шуд.
Дар айни ҳол, дар солҳои ахир фаъолияти Русия дар Африқои Шимолӣ ҳам дар заминаҳои иқтисодӣ ва ҳам дар заминаҳои сиёсӣ афзоиш ёфтааст. Маскав на бидуни муваффақият, таваҷҷуҳи бештаре ба қораи Африқо ба унвони як кулл дорад. Дар ҳоли ҳозир муқаддамоти баргузории дувумин нишасти Русия ва Африқо, ки қарор аст дар июли соли ҷорӣ баргузор шавад, дар ҳоли анҷом аст. Аксарият қариб ба иттифоқи кишварҳои “Қораи сиёҳ”, аз ҷумла кишварҳои Африқои Шимолӣ, омодаи афзоиши ҳамкорӣ бо Русия дар доираи густурдае аз мавзӯъоти мавриди алоқаи дуҷониба ҳастанд.
